Công trình kiến trúc nghệ thuật Chùa Phật Tổ toạ lạc khóm 2, phường 4, TP Cà Mau. Chùa được xây dựng vào năm 1840 với kiến trúc sắc nét và mô phỏng giống những mái đình vùng ĐBSCL.
Nhiều tượng thờ, hoành phi, câu đối và nhiều di vật thờ phụng trong chùa mang dấu ấn Phật giáo của thời kỳ khẩn hoang, khai thiên lập địa có giá trị về mặt lịch sử và mỹ thuật.
Năm 1842, triều Nguyễn đã xuống chiếu sắc phong Chùa Phật Tổ là “Sắc tứ Quan Âm cổ tự”. Đây là một ngôi chùa cổ duy nhất ở Cà Mau còn giữ được những nét kiến trúc truyền thống, nguyên bản cổ xưa còn tồn tại cho đến hôm nay.
Tháp mộ của Ngài Tổ sư Tô Quang Xuân ở Chùa Phật Tổ (Tổ Đình Sắc tứ Quan Âm cổ tự). Ảnh: TRẦM NGHĨ
Chùa Phật Tổ do thầy Tô Quang Xuân, pháp danh là Trí Tâm, dựng lên để xem mạch hốt thuốc, trị bệnh cho dân cư trong vùng và tu hành truyền bá những điều tốt lành. Tương truyền ông có đạo hạnh hơn người, ông cảm hoá được cả thú dữ.
Ông dùng Phật pháp để cảm hoá người ác hướng thiện và dùng y đức làm thuốc trị bệnh cứu người. Nhân dân trong vùng xem ông là vị hoà thượng đầu tiên của chùa, là tổ Khai Sơn, sau khi viên tịch nhập tháp, dân trong vùng tôn kính ông nên gọi ngôi chùa ông trụ trì là Chùa Phật Tổ và xem ông như Phật Tổ.
Chùa Phật Tổ kết cấu bằng vật liệu gạch xi-măng, lợp mái ngói ống, đao cong ở các góc. Điêu khắc hình rồng, các hoạ tiết bằng vữa xi-măng ốp sành sứ nổi bật trên nóc chùa. Hình tượng lưỡng long tranh châu cùng các hoạ tiết, hoa văn – nét trang trí mỹ thuật sinh động trên đỉnh, ngôi chùa.
Các vách tường bên tả, bên hữu, chánh điện, tam bảo nổi bật các bức tranh, tượng ốp sứ có giá trị nghệ thuật. Chùa Phật Tổ là một kiến trúc tôn giáo cổ nhất và là nơi truyền Phật pháp sớm nhất ở Cà Mau.